Trong “Tam Quốc Diễn Nghĩa”, Mã Siêu được xếp vào hàng “Ngũ Hổ Tướng” của Thục Hán, được Lưu Bị đặt địa vị ngang hàng với Quan Vũ, Trương Phi và Triệu Tử Long, Hoàng Trung. Ông được miêu tả là một mãnh tướng “uy phong lẫm lẫm”, sức mạnh có thừa. Trong Tam Quốc Diễn Nghĩa, La Quán Trung mô tả ông là “… mặt đẹp như ngọc, mắt sáng như sao, mình hổ tay vượn, bụng beo lưng sói, tay cầm một ngọn giáo dài”.
Mã Siêu – vị dũng tướng “dùng được, nghi ngờ được” của Thục Hán.
Tuy nhiên, khi đối chiếu với các ghi chép trong “Tam Quốc Chí” và phân tích từ các diễn đàn lịch sử lớn, thậm chí cả trong chính “Tam Quốc Diễn Nghĩa”, một sự thật phức tạp hơn đã hiện ra: Dù được trao chức cao vọng trọng, Mã Siêu thực chất chưa bao giờ có được lòng tin trọn vẹn từ bộ ba quyền lực cốt lõi của nhà Thục là Lưu Bị, Gia Cát Lượng và Quan Vũ.
Lưu Bị: Trọng dụng nhưng không kém phần đề phòng
Việc Lưu Bị thu nạp Mã Siêu năm 214 là một nước cờ chiến lược xuất sắc. Thời điểm đó, Lưu Bị đang vây Thành Đô nhưng gặp nhiều khó khăn. Sự xuất hiện của “Cẩm Mã Siêu”, một danh tướng lừng lẫy khắp Tây Lương, dưới cờ của mình đã tạo ra một đòn tâm lý chí mạng, trực tiếp khiến Lưu Chương mất hết ý chí chiến đấu và phải mở thành đầu hàng. Hơn nữa, có được Mã Siêu đồng nghĩa với việc Lưu Bị có được một “chiếc chìa khóa” để thu phục và trấn an các dân tộc thiểu số ở vùng Tây Bắc.
Lưu Bị cho Mã Siêu vào Ngũ Hổ Tướng.
Tuy nhiên, sự trọng dụng này phần nhiều mang tính chính trị hơn là tin tưởng. “Tam Quốc Chí” ghi lại một chi tiết đắt giá: khi mới gia nhập, Mã Siêu tỏ ra suồng sã, gọi thẳng tên tự “Huyền Đức” của Lưu Bị. Hành động này, tuy nhỏ, lại bộc lộ sự thiếu nhạy bén chính trị và ý thức tôn ti của ông. Nó khiến Quan Vũ, Trương Phi nổi giận. Lưu Bị dù khoan dung cho qua nhưng đã khéo léo dùng lễ tiết để nhắc nhở, thiết lập lại khoảng cách vua tôi.
Quan trọng hơn, quá khứ của Mã Siêu là một “vết đen” không thể xóa nhòa trong mắt Lưu Bị, người luôn xây dựng hình ảnh dựa trên “nhân nghĩa”. Việc Mã Siêu khởi binh chống Tào đã gián tiếp gây ra cái chết bi thảm cho phụ thân Mã Đằng và hơn 200 người trong gia tộc. Hành động này, dù vì lý do gì, cũng bị coi là “bất trung bất hiếu”. Đối với Lưu Bị, một kẻ không thể bảo toàn gia tộc thì khó có thể là một bề tôi trung thành tuyệt đối. Ông dùng tài của Mã Siêu, nhưng luôn giữ một sự đề phòng cần thiết.
Nhưng chính Lưu Bị cũng không tin tưởng Mã Siêu hoàn toàn sau các “chiến tích” của ông trong quá khứ.
Gia Cát Lượng: Dùng “mưu” để trị “hổ”
Với nhãn quan của một nhà chính trị bậc thầy, Gia Cát Lượng hiểu rõ giá trị và cả sự nguy hiểm tiềm tàng từ Mã Siêu. Bức thư ông gửi cho Quan Vũ khi nghe tin Quan Vũ đòi về Thành Đô tỷ thí với Mã Siêu chính là minh chứng rõ nhất cho sách lược “dĩ Di chế Di” (dùng người ngoài để kiềm chế người ngoài) và cả “lấy nhu chế cương” của mình.
Trong thư hồi đáp Quan Vũ, ông tâng bốc “Quan nhị ca” lên tận mây xanh, gọi là “tuyệt luân tuyệt mỹ”, nhưng khi nói về Mã Siêu, ông lại so sánh với Kình Bố, Bành Việt. Đây là một sự ví von đầy thâm ý. Kình Bố và Bành Việt đều là những mãnh tướng khai quốc công thần thời Hán Cao Tổ, võ dũng hơn người nhưng cuối cùng đều bị nghi kỵ và chu diệt.
Khi Mã Siêu được xếp vào Ngũ Hổ Tướng thì Quan Vũ đòi về tỷ thí cùng Mã Siêu.
Qua đó, Gia Cát Lượng ngầm định vị Mã Siêu chỉ là một “dũng tướng” đơn thuần, một con “hổ” hữu ích trên chiến trường nhưng thiếu chiều sâu chính trị và lòng trung thành khó đoán, cần phải được kiềm chế. Và việc khen ngợi Quan Vũ cũng đủ để trấn an tính cách ngạo mạn của “Võ thánh”.
Cách dùng người sau này của ông cũng thể hiện rõ điều đó: Mã Siêu chủ yếu được giao nhiệm vụ trấn giữ vùng biên cương phía Bắc, tận dụng uy danh của ông với các bộ tộc thiểu số, nhưng lại bị giữ khoảng cách với các chiến dịch quân sự trung tâm và những quyết sách quan trọng nhất.
Gia Cát Lượng không chỉ giải quyết được sự bực tức của Quan Vũ mà còn thể hiện sự nghi ngờ đối với Mã Siêu.
Quan Vũ: Sự coi thường không che giấu
Phản ứng của Quan Vũ có lẽ là thẳng thắn và gay gắt nhất. Vốn là người kiêu ngạo, luôn tự coi mình là đệ nhất võ tướng, việc một “kẻ bại trận mới đến” như Mã Siêu được đặt ngang hàng với mình là điều không thể chấp nhận. Lá thư đòi về tỷ thí của ông không chỉ đơn thuần là sự hiếu thắng, mà còn là lời tuyên bố về “vị thế”, khẳng định trật tự cũ trong tập đoàn Thục Hán. Nó cho thấy trong mắt Quan Vũ, Mã Siêu mãi mãi là người ngoài, không thể so sánh với tình huynh đệ đã được thử lửa qua hàng chục năm của ông với Lưu Bị và Trương Phi.
Hơn nữa, nếu xét tính cách của Quan Vũ – người luôn coi sự trung thành tuyệt đối là tôn chỉ của thần tử, thì hành động của Mã Siêu (đầu hàng Lưu Bị) đã đi ngược hoàn toàn. Có thể nói, trong Ngũ hổ tướng, Quan Vũ – Trương Phi tình như thủ túc, ông cũng coi trọng Triệu Vân vào sinh ra tử với Lưu Bị và Hoàng Trung – người mà đích thân Lưu Bị phải đến thuyết phục. Còn Mã Siêu hoàn toàn không nằm trong tầm mắt Quan nhị ca.
Quan Công là người thể hiện sự khó chịu thẳng thắn và gay gắt nhất.
Cuộc đời của Mã Siêu tại Thục Hán, do đó, là một bi kịch thầm lặng. Ông có chức vị cao, có bổng lộc hậu, nhưng lại sống trong sự cô độc và nghi kỵ. Ông qua đời khá sớm ở tuổi 47, trước khi mất đã dâng một bản tấu chương ai oán, nói rằng cả gia tộc hơn 200 người của mình gần như đã bị giết sạch, chỉ còn lại người em họ Mã Đại nương tựa, xin Lưu Bị chiếu cố.
Đó là lời sau cuối đầy cay đắng của một mãnh hổ sa cơ, một vị tướng có danh mà không có thực quyền, vĩnh viễn không thể hòa nhập vào trung tâm quyền lực mà ông đã góp phần tạo dựng.
